Di chúc miệng và những rủi ro pháp lý thường gặp

Di chúc là phương tiện pháp lý quan trọng để cá nhân thể hiện ý chí phân chia tài sản của mình sau khi qua đời. Tuy nhiên, trong nhiều trường hợp cấp bách, người để lại di sản không thể lập di chúc bằng văn bản mà chỉ có thể bày tỏ ý nguyện thông qua lời nói – gọi là di chúc miệng. Dù được pháp luật thừa nhận song di chúc miệng tiềm ẩn nhiều rủi ro pháp lý mà người dân cần lưu ý.

1. Căn cứ pháp lý về di chúc miệng

Pháp luật Việt Nam công nhận di chúc miệng là hợp pháp, tuy nhiên khi lập di chúc miệng cần có những điều kiện cụ thể nhằm đảm bảo tính khách quan của di chúc sau khi người lập di chúc chết.

Theo Điều 629 Bộ luật Dân sự 2015 về Di chúc miệng quy định:

“1. Trường hợp tính mạng một người bị cái chết đe dọa và không thể lập di chúc bằng văn bản thì có thể lập di chúc miệng.

2. Sau 03 tháng, kể từ thời điểm di chúc miệng mà người lập di chúc còn sống, minh mẫn, sáng suốt thì di chúc miệng mặc nhiên bị hủy bỏ.”

Ngoài ra, tại khoản 5 Điều 630 Bộ luật Dân sự 2015 quy định:

“5. Di chúc miệng được coi là hợp pháp nếu người di chúc miệng thể hiện ý chí cuối cùng của mình trước mặt ít nhất hai người làm chứng và ngay sau khi người di chúc miệng thể hiện ý chí cuối cùng, người làm chứng ghi chép lại, cùng ký tên hoặc điểm chỉ. Trong thời hạn 05 ngày làm việc, kể từ ngày người di chúc miệng thể hiện ý chí cuối cùng thì di chúc phải được công chứng viên hoặc cơ quan có thẩm quyền chứng thực xác nhận chữ ký hoặc điểm chỉ của người làm chứng.”

Như vậy, pháp luật đặt ra hàng loạt điều kiện nghiêm ngặt nhằm tránh việc lợi dụng hình thức di chúc miệng để trục lợi hoặc làm sai lệch ý chí của người đã khuất.

2. Những rủi ro pháp lý thường gặp khi lập di chúc miệng

Mặc dù là giải pháp tình thế, di chúc miệng có thể dẫn đến nhiều tranh chấp, khó khăn pháp lý trong quá trình phân chia di sản. Dưới đây là một số rủi ro phổ biến:

2.1. Không đáp ứng điều kiện lập di chúc miệng

Nhiều trường hợp người lập di chúc không thực sự “bị cái chết đe dọa” hoặc vẫn có khả năng lập di chúc văn bản (ví dụ: viết tay, đánh máy hoặc nhờ người khác viết) nhưng vẫn để lại di chúc miệng. Khi đó, di chúc sẽ bị coi là không hợp pháp và có thể bị tuyên vô hiệu do di chúc không hợp pháp theo Điều 630 Bộ luật Dân sự 2015.

2.2. Không đủ người làm chứng hợp lệ

Pháp luật yêu cầu phải có ít nhất hai người làm chứng (Theo khoản 5 Điều 630 Bộ luật Dân sự 2015), tuy nhiên thực tế nhiều trường hợp tại thời điểm người lập di chúc miệng sắp mắt lại chỉ có một người hoặc người làm chứng không đủ điều kiện (ví dụ: người thừa kế theo di chúc, người chưa thành niên, người không có năng lực hành vi dân sự Theo Điều 632 Bộ luật Dân sự 2015). Điều này khiến cho di chúc được lập không có giá trị pháp lý.

2.3. Không lập văn bản xác nhận trong thời hạn 5 ngày

Tại khoản 5 Điều 630 Bộ luật Dân sự 2015 quy định:

Tuy nhiên trong nhiều trường hợp di chúc miệng sau khi được lập nhưng không được ghi chép và xác nhận theo đúng trình tự pháp luật trong vòng 5 ngày làm việc.

Việc không tuân thủ đúng thủ tục sẽ khiến di chúc không được pháp luật công nhận.

2.4. Dễ bị tranh chấp do khó chứng minh ý chí thực sự của người để lại di sản

Khi xác lập di chúc miệng không có bản ghi âm, ghi hình hay văn bản nào thể hiện rõ ràng nội dung di chúc miệng, mọi việc chỉ phụ thuộc vào lời khai của người làm chứng.

Trong nhiều vụ việc, người thừa kế không đồng ý với nội dung di chúc hoặc nghi ngờ người làm chứng gian dối, dẫn đến tranh chấp kéo dài, thậm chí kiện tụng ra tòa dẫn đến sai lệch về ý chí của người lập di chúc và gây ra mâu thuẫn giữa các thành viên được thừa hưởng theo di chúc.

3. Kết luận

Di chúc miệng là giải pháp bất đắc dĩ trong những tình huống nguy cấp, tuy nhiên nó tiềm ẩn nhiều rủi ro pháp lý khó lường. Do đó, mỗi cá nhân nên chủ động lập di chúc bằng văn bản hợp pháp khi còn minh mẫn, sáng suốt để tránh những tranh chấp không đáng có giữa những người thân trong gia đình sau này.

Để hạn chế các rủi ro pháp lý từ việc lập di chúc miệng, người dân nên lưu ý:

Ưu tiên lập di chúc bằng văn bản có công chứng hoặc chứng thực. Đây là hình thức rõ ràng, có giá trị pháp lý cao và dễ chứng minh khi có tranh chấp.

Nếu bắt buộc phải lập di chúc miệng, cần:

– Có ít nhất hai người làm chứng hợp lệ;

– Yêu cầu người làm chứng ghi lại đầy đủ nội dung di chúc càng sớm càng tốt;

– Mang văn bản đó đi công chứng hoặc xác nhận tại UBND cấp xã trong thời hạn 5 ngày làm việc.

Trên đây là nội dung tư vấn của Luật Bắc Dương về Di chúc miệng và những rủi ro pháp lý thường gặp. Nếu có nhu cầu tư vấn, thực hiện các thủ tục pháp lý, Quý độc giả có thể liên hệ với chúng tôi để được hỗ trợ.